Nad Czarną i Pilicą – w kręgu historii

Zwiedzanie zabytkowego zespołu dworskiego w Ludyni

To tutaj kręcono sceny do adaptacji filmowych dzieł Stefana Żeromskiego. Zapraszamy na zwiedzanie dworu szlacheckiego z XVIII w., w którym przebywał Tadeusz Kościuszko oraz dawnego zboru ariańskiego z XVII w.

Zespół dworski w Ludyni jest przykładem wiejskiej, osiemnastowiecznej siedziby średniozamożnej szlachty, powstałej w miejscu dawnej, średniowiecznej rezydencji rycerskiej o walorach obronnych. Prezentuje typ dworu alkierzowego i jest jednym z nielicznych przykładów drewnianej rezydencji szlacheckiej pozostałych na terenie woj. świętokrzyskiego.
Zespół dworski, składający się obecnie z dworu, parku i lamusa (zboru) z dobudówką dawnej stajni, znajduje się w południowo-zachodniej części wsi. Dojazd do niego poprowadzony został od północy, z ulicy wiejskiej. Wokół dworu znajduje się park, obecnie w postaci reliktów parku krajobrazowego, później przekształconego i uzupełnionego o szpalery obrzeżne.

Przed dworem widoczne są pozostałości paradnego, owalnego podjazdu, na środku którego stała „altana” z drzew wysadzonych w koło. Całe założenie dworskie otaczały i otaczają nadal mniejsze i większe zbiorniki wodne powstałe na niewielkim strumieniu. Pierwotny układ wodny trudny jest już dzisiaj do odtworzenia, z pewnością jednak odgrywał niegdyś ważną rolę jako przeszkoda wodna albo mokra fosa otaczająca dawny „zamek”.

Dwór zbudowany jest na starszych, prawdopodobnie XV-wiecznych murowanych z kamienia piwnicach, pozostałych po dawnym „zamku” Szafrańców (ich układ sugeruje, że mogła to być wieża rycerska). Dwór jest parterowy, ma plan prostokąta z dwoma alkierzami po bokach, przed sienią znajduje się zaś niewielki ganek czterokolumnowy. Dach na budynku jest łamany, polski.

Pierwotnie dwór był tynkowany a kolumny malowane. Posadowienie budynku na starych piwnicach spowodowało prawdopodobnie niesymetryczny układ wnętrz – jest on czteropasmowy, dwutraktowy w części środkowej, i trzytraktowy w partiach bocznych. Modrzewiowy dwór o konstrukcji zrębowej po niedawnym remoncie posiada nowe (nietynkowane) szalowanie, nową stolarkę i odnowiony gontowy dach.

Dawny „zbór” to niewielki, piętrowy budynek na planie prostokąta, z wejściem ujętym w kamienny portal. Wejście do sklepionej kolebkowo piwnicy umieszczono z zewnątrz, parter nakryty jest sklepieniem kolebkowym. Piętro, nadbudowane w połowie XIX w., ma funkcje mieszkalne – dostęp do jego wnętrza możliwy jest po zewnętrznych drewnianych schodkach i nadwieszonym ganku. Do jego zewnętrznej ściany dostawiona została w końcu XIX w. murowana niewielka stajnia z wozownią, obecnie świeżo wyremontowana.

Dostęp do zabytku ograniczony, dostęp w porozumieniu z właścicielem (własność prywatna).

Czas programu:	1h
Ludynia – Zespół Dwórski:	https://zabytek.pl/pl/obiekty/ludynia-zespol-dworski

Zwiedzanie Centrum Edukacji i Kultury im. Stefana Czarnieckiego w Czarncy

Izba powstała w 1979 roku, a zgromadzono w niej materiały związane z życiem hetmana Stefana Czarnieckiego. Można obejrzeć tu repliki XVII-wiecznej broni, ekspozycje z uroczystości obchodzonych ku czci hetmana i wydarzeń ważnych dla miejscowego społeczeństwa. Dzięki tablicom i publikacjom na temat Czarnieckiego można dowiedzieć się wiele o jego życiu, działalności i zasługach dla Ojczyzny.

Czas programu:	1h

Zwiedzanie pobliskiego kościoła pw. św. Floriana oraz arboretum z ciekawymi okazami drzew

Początki Czarncy sięgają XI w. Według źródeł pierwotny drewniany kościół św. Floriana powstał w 1184 roku. W latach 1640-1659 Stefan Czarniecki – dziedzic dóbr w Czarncy – późniejszy hetman polny koronny, sławny rycerz i pogromca Szwedów, ufundował kościół murowany.

Wnętrze świątyni wykonano w stylu wczesnobarokowym. Kościół konsekrował w 1668 r. prymas Mikołaj Prażmowski. Wiele elementów z dawnego wystroju spłonęło w pożarze w 1956 r., (w tym piękny barokowy ołtarz główny, organy i dach). Zachowały się ołtarze boczne, ławy oraz kaplica Matki Bożej z pamiątkami po hetmanie. Świątynię odbudowano staraniem ks. Jana Strzeleckiego. W kruchcie kościoła znajduje się krucyfiks z XVII w. i dwie chrzcielnice z dawnego kościoła.

W Czarncy wszędzie można napotkać na ślady po Hetmanie. O spuściznę dba powołane w 1992 r. Towarzystwo Pamięci Hetmana Stefana Czarneckiego. Szczególne miejsce zajmuje XIX-wieczna kaplica z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem w stylu bizantyjskim. Obraz pochodzi z ołtarza polowego Czarnieckiego. Ten wizerunek towarzyszył mu przy każdej bitwie.

W gablotach m.in.: złoty kielich, – wotum hetmana dla kościoła po bitwie pod Smoleńskiem, unikatowy portret na desce – niesiony w czasie ponownego pogrzebu Czarnieckiego z 1937 roku (wtedy to przeniesiono prochy Czarnieckiego z krypty w podziemiach do kościoła i umieszczono w nowym sarkofagu), zabytkowe zbiory monet, figura Chrystusa Zmartwychwstałego z XIV w. i relikwiarze, kapa z czapraka konia Karola X Gustawa zdobyta przez hetmana, oraz portret wodza i wiele innych.

Kaplica odgrodzona jest od nawy mosiężną kratą z hasłem Czarnieckiego: Bóg, Wiara, Ojczyzna. Z prezbiterium do zakrystii prowadzą metalowe drzwi, które pochodzą z zamku Czarnieckiego. W prezbiterium znajduje się sarkofag z płaskorzeźbą Czarnieckiego na koniu, który powstał w 1937 r. pod patronatem Marszałka Piłsudskiego. Tutaj spoczęły doczesne szczątki wodza. W 2007 r. sarkofag odnowiono i poświęcono. Obok kościoła znajduje się dzwonnica z XVIII w. z trzema dzwonami – jeden z nich hetman przywiózł z Rosji.

Warto zajrzeć do Parku Arboretum w pobliżu kościoła, na terenie którego niegdyś stał dwór rodziny Czarnieckich. W tym osobliwym miejscu rośnie obecnie ponad 70 gatunków egzotycznych drzew z pięciu kontynentów. Niedaleko stąd odbywają się każdego lata turnieje rycerskie dla upamiętnienia postaci hetmana.

Czas programu:	1,5h

Zwiedzanie dworu z drugiej poł. XIX w.

Do końca II wojny światowej dwór wraz z majątkiem należał do rodziny Morstin. W 1873 r urodził się i spędził dzieciństwo król czekolady – Adam Piasecki, późniejszy założyciel i właściciel fabryki czekolady – obecnie WAWEL. Po wojnie dwór wraz z majątkiem został znacjonalizowany i ulegał stopniowej dewastacji.

Mieściła się w nim Rada Narodowa, szkoła, Urząd Pocztowy, Ośrodek zdrowia oraz mieszkania. W 1988 r. został przekazany osobie prywatnej jako mienie przesiedleńcze i przez kolejne 19 lat park wraz z dworem ulegał dalszej degradacji. W 2007 roku został odkupiony przez obecnego właściciela.

Natychmiast przystąpiono do odbudowy dworu i rewitalizacji parku, z którego wywieziono tony śmieci. Prace konserwatorskie nieprzerwanie kontynuowane są do dnia dzisiejszego, właściciel przywraca mu należną świetność. Dwór otoczony jest 4-hektarowym parkiem, w którym znajduje się pomnik przyrody, ponad 300-letnia lipa.

Czas programu:	1,5h

Zwiedzanie Dworku Mikołaja Reja

Muzeum „Dworek Mikołaja Reja” ukazuje związki pisarza z Nagłowicami i znaczenie jego twórczości zarówno dla piśmiennictwa, jak i całej kultury polskiej. Jest tu wystawa reprodukcji przedstawiających życie i dorobek pisarski Mikołaja Reja. Na drzeworytach umieszczono fragmenty dzieł pisarza i zapisy z jego życiorysu. W gablotach znajdują się ciekawe teksty rękopisów (np. list do sąsiada czy zeznanie podatkowe).

Dworek otoczony jest parkiem angielskim założonym na przełomie XVII i XVIII w., przekształcanym dwukrotnie – w połowie XIX i na początku XX wieku. Najstarsza część parku obejmuje ślady dawnego ogrodu geometrycznego, założonego na tarasach. Najwyższy taras to tzw. salon ogrodowy z alejami kasztanowców, drzewami-samotnikami i stawami. W parku rośnie też grupa pięknych dębów uznanych za pomnik przyrody (obwody pni od 4 do blisko 7 m) oraz niezwykle rzadki okaz perukowca podolskiego. Godne uwagi są także choina kanadyjska, orzech czarny, jałowiec wirginijski, aleja grabowa, wiązy i okazałe modrzewie.

Obok dworu w okresie międzywojennym książęca rodzina Radziwiłłów – ostatni właściciele majątku – wzniosła piętrowy pałac z monumentalnym portykiem kolumnowym. Pałac był połączony z dworem za pomocą specjalnego łącznika. Obecnie w budowli mieści się dom dziecka. Przetrwały także inne zabytkowe obiekty, wybudowane przez Radziwiłłów i tworzące niegdyś zabudowania gospodarcze: oficyna dworska, rządcówka, czworak, stajnia, spichlerz, kuźnia.

Godziny otwarcia:	maj – wrzesień: poniedziałek – sobota: 8:00 – 16:00 (ostatnie wejście: 15:30) niedziela i święta: 9:00 – 17:00 (ostatnie wejście: 16:30); październik – kwiecień: poniedziałek – sobota: 8.00 – 16:00
Czas programu:	1,5h
Ceny biletów:	normalny 5 zł; ulgowy 3 zł; przewodnik dla grup wycieczkowych 30 zł + cena biletów