Przyrodniczy GEO RAJ

Zwiedzanie średniowiecznych ruin zamku w Chęcinach

Zamek Królewski w Chęcinach powstał na przełomie XIII i XIV w. na wzniesieniu (360 m n.p.m.) jako warownia typu wyżynnego. Król Władysław Jagiełło wykorzystał jego specyficzne położenie i wybrał na miejsce wyroków sądowych i zajazdów szlachty.

W 1331 r. przed wyprawą pod Płowce, król Władysław Łokietek mianował tu swojego syna Kazimierza rządcą Wielkopolski. Po śmierci ojca, Kazimierz Wielki rozbudował zamek, czyniąc z niego jedną z najpotężniejszych twierdz na ziemiach polskich. Zamek chęciński przejął od Małogoszcza rolę ośrodka administracyjnego – stał się siedzibą starostów grodowych i stolicą powiatu. W swojej historii zamek pełnił różne funkcje. Jako rezydencja królowych, gościł drugą żonę Kazimierza Wielkiego, księżniczkę heską Adelajdę.

Rezydowały tu również przejściowo: Elżbieta Łokietkówna, sprawującą rządy w imieniu małoletniego syna Ludwika, Zofia, małżonka króla Władysława Jagiełły oraz królowa Bona, która zatrzymała się tu podczas swojej podróży do Bari).
Zamek używany był również jako więzienie stanu – uwięziono tu Andrzeja, brata przyrodniego Władysława Jagiełły, wodza krzyżackiego Michała Kuchmeister von Sternberga oraz innych przedstawicieli krzyżackiego rycerstwa. Po zdobyciu Wielkopolski Łokietek przeniósł do zamku chęcińskiego siedzibę skarbu koronnego, a w 1318 r. umieścił tu również skarbiec katedry archidiecezjalnej gnieźnieńskiej.

Ostatecznie zamek został przeznaczony na mieszkanie starostów grodowych, a także miejsce sądu i kancelarii grodowej. Mieszkali tu podstarości, pisarz grodzki, sędzia grodzki, burgrabia, klucznik, kucharz, wrotny i kapelan. W najstarszej części zamku, między dwoma cylindrycznymi wieżami znajdował się dziedziniec z budynkiem mieszkalnym. Do zamku przylegała kaplica pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników. W 1576 r. dziedziniec obudowano krużgankami, wieżę nadbudowano cegłą, a zamek przedłużono o obszerny dziedziniec z prostokątną wieżą. Wykuto też w skale 100-metrową studnię. W 1607 r. zamek został zdobyty podstępem i spalony przez wojska Zebrzydowskiego. W 1657 odbudowany zamek został zniszczony przez wojska Rakoczego. Ponownemu zniszczeniu uległ w 1707 r. podczas wojen ze Szwedami.

Od tego momentu nie powrócił do świetności, pozostając w częściowej ruinie. Jego działa po raz ostatni wystrzeliły w 1787 r., gdy przez Chęciny przejeżdżał Stanisław August Poniatowski. Podczas I wojny światowej jedna z wież stanowiła rosyjski punkt obserwacyjny, co doprowadziło do jej zniszczenia przez Austriaków. Po zakończeniu II wojny światowej na jednej z wież urządzono punkt widokowy. Prowadzone prace renowacyjne pozwoliły zabezpieczyć zamek w formie trwałej ruiny.

Godziny otwarcia:	Otwarte codziennie. Styczeń* – 9:00 – 15:00; Luty* – 9:00 – 16:00; Marzec* – 9:00 – 17:00; Kwiecień* – 9:00 – 19:00; Maj – 9:00 – 19:00; Czerwiec – 9:00 – 19:00; Lipiec – 9:00 – 19:00; Sierpień – 9:00 – 19:00; Wrzesień – 9:00 – 19:00; Październik* – 9:00 – 17:00; Listopad* – 9:00 – 16:00; Grudzień* – 9:00 – 15:00 *w przypadku niepogody/śniegu/oblodzenia itp. zamek może być nieczynny*
Czas programu:	1,5-2h
Ceny biletów:	Oferta Letnia (obowiązuje od 1 kwietnia do 31 października): normalny 13 zł/os.; ulgowy 10 zł/os.; grupowy 9 zł/os.; Oferta Zimowa (obowiązuje od 2 listopada do 31 marca): normalny 9 zł/os.; ulgowy/grupowy 7 zł/os.
Zamek Królewski w Chęcinach:	https://zamek.checiny.pl/pl/

Zwiedzanie urwiska skalnego i jaskini na Czerwonej Górze

Urwisko skalne i jaskinia na Czerwonej Górze to pomnik przyrody, który ustanowiono w 1987 roku.

Urwisko skalne ma długość około 50 m i wysokość 6 m. W pobliżu znajduje się czerwony szlak PTTK oraz nieczynny już kamieniołom Zygmuntówka. W południowo-wschodniej części urwiska mieści się słynna jaskinia na Czerwonej Górze. Jej założenie jest krasowo-tektoniczne, a długość wynosi 35 m. Ta przepiękna jaskinia powstała w węglanowych zlepieńcach z okresu górnego permu. Posiada ona dwa otwory wejściowe: górny ma długość 5 m oraz szerokość nieco ponad metr (znajduje się on nad południowo-wschodnim krańcem tego urwiska), dolny którego szerokość wynosi jeden metr, a wysokość zaledwie pół metra. Otworem górnym przechodzi się do 4,5 m studni. Właśnie z niej odchodzi korytarz, którego długość wynosi sześć metrów, szerokość 1,5 m i wysokość nawet 3,5.

Jak dojść do tego wyjątkowego miejsca? Otóż z przystanku MPK oraz BUS w Czerwonej Górze należy kierować się drogą asfaltową do czerwonego szlaku z Chęcin do Kielc Karczówki. Szlak ten w pewnym momencie schodzi z drogi asfaltowej w lewo. My również musimy skręcić w lewo. Później idziemy szeroką ścieżką i skręcamy w lewo. Tutaj łączy się z opisywaną drogą szlak rowerowy oraz ścieżka geologiczna. Po pewnym czasie dochodzimy do skrzyżowania różnych traktów leśnych. Wtedy musimy porzucić te szlaki i skręcić w prawo.
Po mniej więcej 250 m drogi z pewnością zauważymy po prawej stronie skalne urwisko, a w jego wschodniej części dostrzeżemy opisany wcześniej otwór jaskini.

Różnorodność świętokrzyskiego krajobrazu bez wątpienia oczaruje każdego przybysza. Można podziwiać tu zarówno okazałe jaskinie, urwiska, jak i kamieniołomy oraz unikalne gatunki flory i fauny. Na turystów czeka także wspaniała architektura i różne inne interesujące miejsca.

Czas programu:	1h

Zwiedzanie Jaskini Raj

Jaskinia „Raj” jest jedną z najbardziej znanych atrakcji turystycznych Gór Świętokrzyskich i jedną z najpiękniejszych jaskiń krasowych naszego kraju. Zachwyca bogactwem i różnorodnością kalcytowych form naciekowych. Występują tutaj skupiska stalaktytów o unikatowym na skalę światową zagęszczeniu. Jaskinia uznana została za rezerwat przyrody nieożywionej i stanowisko archeologiczne.

Od 1972 roku udostępniona została dla ruchu turystycznego wyłącznie pod opieką przewodnika. Jest to jaskinia o rozwinięciu poziomym, można ją więc zwiedzać bez posiadania specjalnych umiejętności. Trasa jest oświetlona elektrycznie i przystosowana do zwiedzania przez grupy wycieczkowe.

Jaskinia Raj jest typową jaskinią krasową rozwiniętą w wapieniach. Choć niewielka, wyróżnia się wśród polskich jaskiń bogatą i dobrze zachowaną szatą naciekową. Należy do nielicznych w kraju jaskiń oświetlonych elektrycznie (oświetlenie światłowodowe) i udostępnionych do zwiedzania pod opieką przewodnika. Korytarze jaskini wytworzone zostały w wapieniach środkowego dewonu, które ok. 360 milionów lat temu powstały na dnie płytkiego morza. Rozwój jaskini zachodził w kilku etapach, głównie pod koniec trzeciorzędu i w czwartorzędzie.

Godziny otwarcia:	wtorek – niedziela: Styczeń – Kwiecień: 10.00 – 17.00; Maj – Czerwiec: 09.00 – 19.00; Lipiec – Sierpień: 09.00 – 18.00; Wrzesień – Październik: 09.00 – 17.00; Listopad: 09.00 – 16.00 * Ostatnie wejście do jaskini 15 min. przed podaną godziną zamknięcia *
Czas programu:	3,5h
Dostępność:	Jaskinię Raj można zwiedzać od 15 stycznia do 15 listopada. UWAGA: W poniedziałki Jaskinia Raj – NIECZYNNA.
Ceny biletów:	15.01.2020-19.04.2020 oraz 01.11.2020-15.11.2020: JASKINIA RAJ – 15zł, CENTRUM NEANDERTALCZYKA – 10zł, JASKINIA + CENTRUM – 22zł* | 20.04.2020-31.08.2020: JASKINIA RAJ – 22zł, CENTRUM NEANDERTALCZYKA – 10zł, JASKINIA + CENTRUM – 29zł* | 01.09.2020-31.10.2020: JASKINIA RAJ – 18zł, CENTRUM NEANDERTALCZYKA – 10zł, JASKINIA + CENTRUM – 25zł* | *Bilet grupowy – dotyczy grup powyżej 15 os.; Opiekun grupy szkolnej – wstęp GRATIS przy rezerwacji dla minimum 15 os.
Bilety online:	https://jaskiniaraj.pl/rezerwacja/
Jaskinia Raj:	https://jaskiniaraj.pl/

Zwiedzanie Rezerwatu “Góra Miedzianka”

Utworzony w 1958 roku rezerwat „Góra Miedzianka” położony jest w granicach Chęcińsko Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Powierzchnia objęta ochroną prawną wynosi 25 hektarów. Aby tam dotrzeć należy jadąc drogą Kielce – Małogoszcz, kierować się na wysokości Chęcin na prawo w kierunku na Skiby, Gościniec, Polichno, do wsi Miedzianki.

Miedzianka to staropolska nazwa kruszcu miedzi. Tą samą nazwę nosi również miejscowość i góra leżąca w zachodniej części Pasma Chęcińskiego. Góra zbudowana jest ze skał wapiennych powstałych w okresie dewonu. Patrząc od strony północnej można dopatrzeć się w jej kształcie podobieństwa do tatrzańskiego Giewontu, dlatego też nazywana była żartobliwie „Giewontem Świętokrzyskim”. W przeszłości nosiła również nazwę Wielkiej Sowy i Góry Miedzińskiej.

Miedzianka wraz z Miedzianą Górą były głównymi miejscami eksploatacji miedzianego kruszcu. w Górach Świętokrzyskich. Początki eksploatacji złóż zalegających na Miedziance giną w mrokach historii. Z zachowanych informacji dowiadujemy się o tym że w roku 1396 żupnik olkuski, Mikołaj Boner został mianowany równoczesnym żupnikiem chęcińskim. Stanowi to dowód znacznego zaawansowania prac wydobywczych w rejonie chęcińskim. Jednym z jego dowodów jest również wzmianka historyczna o Miedziance powstała u schyłku średniowiecza.

W metryce koronnej napisano, że stara huta chęcińska istniała już w 1479 roku a druga założona została w 1487 r. przez Jana Karasia, mieszczanina i żupnika z Chęcin. W lustracji starostwa chęcińskiego, dokonanej w roku 1569, istnieje opis: „czwarta góra jest za wioską miejską Polichnem, którą zowią Miedzianką i tamże są huty miejskie. W tej górze kruszec miedziany bardzo dobry, srebra ma niemało. Lazur przy nim bardzo kosztowny i zielenica bardzo cudna. Z tej góry za inszych czasów bardzo wiele skarbów wychodziło i dziś ich jest wiele, ale trzeba robić, jenoby trzeba nakładu wielkiego”.

Istnieje również przekaz o znalezieniu ok. 1902 roku przez Stanisława Łaszczyńskiego skarbu składającego się z monet rzymskich. Monety odkryto podczas eksploatacji starej hałdy na południowym zboczu Miedzianki, gdzie odsłonięto ślady dawnych robót górniczych. Monety zostały zidentyfikowane przez znanego poszukiwacza i archeologa amatora, księdza Stanisława Skurczyńskiego z Gnojna. W tym okresie złożona była również przez Łaszczyńskiego w urzędzie górniczym informacja o natrafieniu na głębokości ok. 60 metrów „ślady chodników i narzędzia, których pochodzenie wydawało mi się przedhistoryczne”. Tak więc jak widzimy Miedzianka odegrała znaczącą rolę w górnictwie kruszcowym i w obecnej chwili miejsce to może śmiało pretendować do miana Historycznego Centrum Górnictwa Kruszcowego całego regionu świętokrzyskiego.

W obrębie rezerwatu znalazły się również miejsca eksploatacji wapieni, które były w tym miejscu pozyskiwane ze względu na swą unikatową kolorystykę. Jasno bławatne wapienie, poprzecinane kilkoma generacjami brunatno czerwonych żył kalcytowych, ubarwione zielonymi i niebieskimi wypryskami malachitu i azurytu, stanowiły atrakcyjny materiał do produkcji galanterii kamiennej. Wyjątkowa uroda pozyskiwanego tu materiału wynikała z historii jego powstania. Wapienie dewońskie budujące górę Miedziankę były w przeszłości kilkakrotnie spękane. W powstałe w czasie ruchów górotwórczych szczeliny wdzierały się zmineralizowane roztwory wodne, z których w wyniku wychłodzenia wytrącały się różne minerały. Wypełnienie szczelin stanowił głównie kalcyt, któremu towarzyszyły między innymi kruszce miedzi. Występują tu malachit, azuryt, chryzokola, chalkozyn, chalkopiryt, miedziankit.

Wśród minerałów występujących na Miedziance obecna jest również galena oraz niewielkich ilościach srebro, kowelin, piryt, baryt i hematyt. Przy eksploatacji złoża trafiono także na glinki garncarskie. Przeprowadzona analiza żył kalcytowych wykazała, że nie wszystkie z nich były kruszconośne. Powstały jako ostatnie żyły kalcytu miodowego są całkowicie płonne.
Najbogatsza w kruszec była część południowo-wschodnia wniesienia, gdzie eksploatacja odbywała się w krasie kopalnym. Złoże to eksploatowane bez właściwej staranności i przy braku dostatecznej wiedzy górniczej, szybko się więc wyczerpało. Ponawiane w następnych wiekach próby eksploatacji złóż miedzi były prowadzone ze zmiennym szczęściem i nie zawsze przynosiły spodziewane rezultaty.

Poszukiwania kruszcu spowodowały powstanie we wnętrzu góry całej sieci podziemnych wyrobisk. Składają się one z pustek skalnych powstałych w wyniku wybrania okruszcowanych żył kalcytowych, eksploatacji materiału zalegającego utworach krasowych, jak również wykonanych w wapiennej skale, sztolni i szybów. Wydrążone tu sztolnie i szyby noszą nazwy „Antoni” (później „Teresa”), „Zofia”, „Austriacki II” i mają łączną długość około 4 kilometrów.

Jednymi z ostatnich, którzy uwierzyli w nieprzebrane bogactwa ukryte we wnętrzu Miedzianki byli dwaj bracia Stanisław i Bolesław Łaszczyńscy. Na początku XX wieku podjęli oni próbę sięgnięcia po miedziany kruszec. Niestety, potwierdziła się smutna prawda, że w wyniku wielowiekowego wydobycia złoże na Miedziance zostało w większości wyeksploatowane.

Wspominając braci Łaszczyńskich należy zwrócić uwagę na olbrzymie zasługi jednego z nich, Stanisława, który będąc chemikiem, opracował nowatorską metodę elektrolitycznego otrzymywania miedzi z rud węglanowych. Utworzona przez Gminę Chęciny w 2008 roku Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego mieszcząca się w budynku dawnej szkoły w Miedziance gromadzi i eksponuje dawne ślady górnictwa. Zebrane tu minerały oraz narzędzia stanowią świadectwo bogatej historii i znaczenia tego miejsca.

Czas programu:	1h

Zwiedzanie rezerwatu “Góra Zelejowa”

Rezerwat „Góra Zelejowa” powstał w 1954 roku na powierzchni 67 ha i obejmuje wniesienie o tej samej nazwie. Zelejowa (372 m n.p.m.) stanowi najwyższy szczyt Pasma Zelejowskiego. Dotrzeć tam można jadąc drogą Kielce – Małogoszcz. Po minięciu węzła komunikacyjnego znajdującego się przez tuż Chęcinami, skręcamy w drogę na północ, do wsi Zelejowa. Najlepiej przejechać wzdłuż całej wsi i zatrzymać się na jej zachodnim krańcu, skąd rozpoczynamy dalszą wędrówkę.

Pasmo w przeszłości porastał las, jednak z chwilą powstawania w tym rejonie osad ludzkich istniało coraz większe zapotrzebowanie na pola pod uprawy rolne. Nie bez znaczenia dla krajobrazu było również rozpoczęcie w XIV wieku eksploatacji występujących tu kruszców. Lasy wycinano także pod nowe szyby wydobywcze, jak też w celu pozyskiwania drewna do wytwarzania węgla drzewnego, który był nieodzowny w procesie wytopu metali kolorowych.

Pasmo pozbawione roślinności było poddawane dość gwałtownej erozji. Wzdłuż całego grzbietu wzniesienia ciągnie się grań skalna z wyraźnymi śladami wietrzenia krasowego. Zjawiska krasowe występujące na Zelejowej były niejednokrotnie opisywane jako wzorcowe w podręcznikach akademickich.

Zaprzestanie po II wojnie światowej wypasu owiec i bydła na terenie wzgórz chęcińskich spowodowało dość gwałtowne ponowne ich zarastanie. Stało się to powodem ukrycia pod szatą roślinną wielu ciekawych zjawisk geologicznych oraz bardzo wyraźnych dawniej śladów po historycznym górnictwie kruszcowym.

Na terenie obecnego rezerwatu prowadzone były w przeszłości intensywne prace poszukiwawcze i eksploatacyjne zarówno za kruszcami, jak też w celu pozyskiwania wyjątkowo ciekawych kolorystycznie wapieni. Rejon ten zasłynął jednak najbardziej z eksploatowanego tu kalcytu o niepowtarzalnym wzorze – „różanki zelejowskiej”. Biały i różowy kalcyt zabarwiony wiśniowym hematytem z zielonkawymi i niebieskimi wypryskami minerałów miedzi, stwarzał niepowtarzalną kolorystykę.

Eksploatacja różanki trwała do roku 1954, a z ostatnich uzyskanych z tego odsłonięcia bloków skalnych wykonano okładziny kolumn znajdujących się w muzeum w Państwowym Instytucie Geologicznym w Kielcach, przy ulicy Zgody 21.

Czas programu:	1,5h

Zwiedzanie rezerwatu skalnego “Ślichowice” im. Jana Czarnockiego

Jest to rezerwat ścisły przyrody nieożywionej, o powierzchni 0,55 ha, utworzony w 1952 r. Najmniejszy rezerwat przyrody na terenie miasta. W chwili utworzenia rezerwat znajdował się daleko poza granicami miasta, obecnie leży w dużej dzielnicy mieszkaniowej. Teren rezerwatu to dawny kamieniołom, położony w zachodniej części miasta na obszarze Góry Ślichowica (303 m n.p.m.) w rejonie Czarnowskich Górek.

Kamieniołom eksploatowany był w okresie międzywojennym dla potrzeb kolejnictwa i drogownictwa. Eksploatację wapieni prowadzono do 1970 r. W rezerwacie ochroną objęto „podręcznikowe” formy plastycznego fałdowania warstw skalnych.

Pod wpływem czerpiących energię z wnętrza ziemi sił tektonicznych pierwotnie poziome warstwy skalne zmieniły swe położenie. Ewenementem jest bardzo rzadko spotykany fałd leżący (obalony) ‒ jedyne tak okazałe i tak dobrze widoczne odsłonięcie tego typu w Polsce. Znajduje się ono w zachodniej ścianie chronionej grzędy skalnej o szerokości 15-25 m, długości 130 m i wysokości do 30 m. Na lewo od fałdu leżącego warstwy skał stoją prawie pionowo, w dolnej części podginają się pod niego, a w górnej okrywają go. Obserwując fałd możemy przekonać się, że w twardych i kruchych skałach możliwe są odkształcenia plastyczne, także bez przerwania ich warstw. Ten właśnie wąski skalny filar otoczony jest ochroną rezerwatową.

Czas programu:	0,5h

Dąb Bartek – król Puszczy Świętokrzyskiej

Nazywany królem Puszczy Świętokrzyskiej, „Dąb Bartek” rośnie kilkanaście kilometrów na północ od Kielc – przy drodze Ćmińsk – Samsonów – Barcza. Wiek drzewa jest bliżej nieokreślony i do dziś trwają w tej sprawie spory wśród naukowców. Najbardziej śmiałe prognozy dają „Bartkowi” prawie 1000 lat.

Taki zresztą wiek pojawia się w powszechnie dostępnej literaturze. Inne źródła podają, że ma ok. 700 lat. Nie ulega wątpliwości, że „Dąb Bartek” jest najpotężniejszym spośród rosnących obecnie drzew tego gatunku w Polsce. Obwód pnia przy ziemi wynosi blisko 14 m, wysokość 30 m a rozpiętość korony 20×40 m.

Opis „Bartka” w Sylwanie z 1829 r. podaje, że dąb miał 14 konarów głównych, podczas gdy obecnie ma ich 8. Tradycja utrzymuje, że na konarach dębu zostało powieszonych dwóch powstańców z 1863 r. Na drzewie umieszczono dwa żeliwne odlewy Chrystusa Ukrzyżowanego.

Na jednym z nich widnieje data 1853, która może oznaczać rok epidemii zakaźnej choroby cholery. Drugi odlew ma przypominać o ofiarach i cierpieniach, jakie Polacy ponosili walcząc o niepodległość w czasach niewoli. Nieszczęśliwym dla Bartka był rok 1906, kiedy to bojówka PPS z pobliskiej Kołomani napadła na Urząd Nadleśnictwa Samsonów, położony kilkadziesiąt metrów po wschodniej stronie wiekowego dębu. Chciano zabrać z Urzędu broń i amunicję. W czasie strzelaniny raniono trzech bojówkarzy. Jeden z nich, Izydor Stępień, podpalił budynki gospodarcze. Płomienie niesione wiatrem uszkodziły „Bartka” od wschodu. Po pożarze od strony wschodniej w pniu drzewa powstałą martwica boczna. Powstałą z czasem dziuplę, wypełniono w 1920 r. plombą cementową.

Większe prace konserwatorskie przy Bartku przeprowadzono w 1978 r. Usunięto wówczas cementową plombę, zabezpieczając wnętrze środkami grzybobójczymi i bakteriobójczymi, wypełniając je drewnem sosnowym i żywicą epoksydową. Całość tak zabezpieczonej dziupli nakryto deskami i korą z innych dębów.

Z drzew najwięcej uderzeń pioruna otrzymują dęby. Nie oszczędzały one także sędziwego Bartka. Tracił też swe konary w czasie silnych wiatrów i burz. Uderzenie pioruna w 1991 r. zerwało z jego pnia dwa pasy kory i spowodowało zapalenie drewnianej plomby. W 1997 r. wymieniono stare drewniane podpory, zastępując je na teleskopowe metalowe podpory z gumowymi podkładami pod konarami.

Bartek od 1954 r. jest pomnikiem przyrody prawnie chronionym. Podobną ochroną objęto aleję pomnikowych drzew znajdujących się przy szosie.

Czas programu:	0,5h